ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЛАНДШАФТТАНУ ЗЕРТХАНАСЫ

Зертхана жетекшісі – география ғылымының докторы, қауымдастырылған профессор     Ирина Борисовна Скоринцева

Зертхана тарихы. Табиғатты пайдалану мәселері және ландшафттану зертханасы алдымен   1960 жылы Қазақ ССР ҒА-ның география бөлiмiнің жанындағы ландшафттық топтар ұйымының басшысы география ғылымының докторы профессор Виктор Михайлович В.М.Чупахинаның жетекшілігімен ашылған. 1976 жылдан 2006 жылдар аралығында Қазақстандағы ланшафттық мектептің негізін қалаушы болып табылатын белгілі ғалым, география ғылымының докторы профессор Галина Викторовна Гельдыева осы  зертханаға жетекшілік етті. Қазіргі кезде зертханаға г.ғ.д. Ирина Борисовна Скоринцева басшылық етуде. Зертхана қызметкерлерінің ғылыми ізденістері теңестірілген аумақтық дамуына жетуге, оның ішінде ландшафтарға антропогендік түрде әсер ету мен табиғатты әртүрлі түрде пайдалану мәселелерін шешуге бағытталған.

Қазақстан ландшафттары

 Ғылыми зерттеулердің негізгі бағыттары:

• Қазақстан ландшафттарын жүйелеу және таптастыру
• әртүрлі масштабтық ландшафттық-экологиялық картаграфиялаудың әдістері және ұстанымдары;
• Қазақстандағы аридтік зоналардың ландшафттық-ирригациялық жүйесі тұрақтылығын картаграфиялау мен бағалай әдістері және ұстанымдары;
• табиғатты тұрақты пайдалану үшін трансшекаралық аймақтарды ландшафты-экологиялық, ландшафттық картаграфиялау мен бағалау әдістері;
• тұрақты табиғи-шаруашылқ жүйесін ұйымдастыруға бағытталған экологиялық-демографиялық және кешенді ландшафттық-экологиялық зерттеу;
• антропогендік әсердің әртүрлі түрдегі ҚР аймақтардың ландшафттық-экологиялық баға критериийлерін сәйкестендіру;
• ҚР-ның жерге орналастыру және жерді пайдалану, , табиғи-ауылшаруашылық жүйесін  тұрақты  дамыту, жер кадастры, аумақтық-жоспарлау жұмыстары үшін қолданбалы және мақсаттық  ландшафттық зерттеу.

Іргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулер бағдарламаларын орындауда алынған негізгі нәтижелері төмендегідей:

• шөлейттенуге қарсы аймақтық сұлбалардың ландшафттық қамтамасыз ету теориясы мен әдістері
• жер кадастры жұмыстарының, жерге орналастыру мен жерді тиімді пайдалану сұлбасының ландшафттық-экологиялық қамтамасыз ету әдістері  және теориясы;
• аймақты шөлденумен күресудегі аймақтық сұлбасының ландшафттық қамтамасыз ету әдістері  және теориясы;
• ландшафттық-экологиялық факторлар есебімен әлеуметтiк-демографиялық үдерістерді картографиялау мен бағалаудың жаңа түбегейлі әдiстемелік тәсілдері және теориясы;
• Қазақстанның тұрақсыздандырылған құрлықішілік бассейндерінің суармалы егіншілік аймақтарын ландшафттық-экологиялық бағалау және картаға түсіру әдістері мен критерийлері;
• ландшафттарға ауылшаруашылық өндірісінің әсерін бағалау әдістері;
• шаруашылық әсердің әртүрлі түрлері кезінде Қазақстанның шекаралас аумақтарын ландшафттық-экологиялық бағалау және картографиялау әдістері мен критерийлері
• Қазақстанның табиғи-шаруашылық жүйелерінің ландшафттық-экологиялық жай-күйін талдау және бағалау әдістемесі;
• Ландшафттардың алуантүрлілігін жүйелеу және жіктеу жүргізілді, ландшафттық карталарға түсіндірме жазбалардың құрылымы мен мазмұны әзірленді;
• ГАЖ-картографиялық модельдерді әзірлей отырып, Қазақстанның жайылымдық мал шаруашылығын тұрақты қамтамасыз ету үшін Қазақстанның жайылымдық жерлерін геоақпараттық қамтамасыз ету (жемшөп ресурстары, жайылымдарға мал жүктемесі, жайылымдарды суландыру, тұқымдық аудандастыру және босалқы жерлерді есепке алу);
• трансшекаралық ынтымақтастық мәнмәтінінде Қазақстанның шекара маңы аумағын тұрақты табиғатты пайдалануды ұйымдастыру сұлбалары;
• Қазақстанның шөлді табиғи-ауыл шаруашылығы жүйелерінде теңгерімді жер пайдалану үшін ландшафттық жоспарлаудың теориялық-әдістемелік және қолданбалы ережелері;
• Қазақстан өңірлерінің карталар сериясы: түгендеу, бағалау, индикациялық, болжамды, ұсынымдық, ғылыми-анықтамалық, көп мақсатты және т. б.

 Кадрлық әлеует. Қазіргі кезде зертханада 8 адам жұмыс істейді:

-.г.ғ. д.  қауым. проф Скоринцева Ирина Борисовна, зертхана жетекшісі;

- т.ғ.д., проф. Мустафаев Жумахан Сулейменович, бас ғылыми қызметкер;

- б.ғ. к. Басова Татьяна Анатольевна, бас ғылыми қызметкер;

- PhD Хуснитдинова Марина Александровна, аға ғылыми қызметкер;

- PhD Кудерин Аманжол Алимжанович, аға ғылыми қызметкер;

- PhD Алдажанова Гульнара Булатовна, аға ғылыми қызметкер:

- Тулетаев Асхат Боромбаевич, ғылыми қызметкер;

- Омаров Айдос Нурланович, ғылыми қызметкер.

Зертхана мамандарының табиғатты пайдалану мәселелерін шешу, картографиялау, экология және қоршаған ортаны қорғау, ландшафттану және басқада салаларда көп тәжірибе жасаған әрі жоғары санаттары бар. Қызметкерлер Жерді арақашықтықтан зондылау материалдары мен ГАЖ-технологияларын пайдалануда олардың біліктілігін анықтайтын халықаралық сертификаттың иелері.

Шортанды-Бурабай курорттық зонасы ландшафттық картадан үзінді

Даму болашағы. Қазақстанның жаңа экономика салаларын дамыту үшiн үлкен мәнi бар зертханаларда соңғы жыл жаңа перспективалы бағыттар дамуда:

• жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру үшін Қазақстан Республикасы өңірлерінің ландшафттық әртектілігін бағалау;
• Қазақстан Республикасының табиғи-ресурстық әлеуетін бағалау және картографиялау әдістемесін әзірлеу;
• тұрақты даму мақсаттары үшін Қазақстан Республикасының ландшафттық жоспарлауын әзірлеу;
• Қазақстан Республикасының бөлшекті ландшафттық-агроэкологиялық аудандастыруды әзірлеу;
• сәулет-жоспарлау және жобалау әзірлемелері үшін Қазақстан Республикасы қалалық агломерацияларының қала маңындағы аймақтарының ландшафттарын зерттеу және картографиялау;
• Қазақстан Республикасының жер кадастрын құру жөніндегі жұмыстарды ландшафттық қамтамасыз етуді әзірлеу;
• ауыл шаруашылығы табиғатын пайдалану үшін Қазақстан Республикасының ландшафттарын пайдалану тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлеу және т б.

Жарияланымдары. Соңғы зерттеулерден алынған нәтижелер: зертхананың  7 монографиясы, 150 -ден астам ғылыми мақалалар. Негізгі жарияланымдар болып табылатындары:

Монографиялар:

• Ландшафтное обеспечение схемы борьбы с опустыниванием долины реки Сырдарья. Алматы: Аркас, 2004. - 235 с. (монография).
• Ландшафтно-экологические проблемы природопользования приграничных территорий Республики Казахстан. Алматы, 2011. - 236 с. (монография).
• Скоринцева И.Б., Басова Т.А., Калашников А.А., Крылова В.С., Мустафаев Ж.С. Водная безопасность Республики Казахстан: трансграничные бассейны рек Иле и Ертис. Т.VI: Водопотребление населением и отраслями экономики в бассейне рек Иле и Ертис. – Алматы, 2021. – 276 с. ISBN 978-601-80873-1-8 (монография).
• Мустафаев Ж.С., Турсынбаев Н.А., Кирейчева Л.B. Обоснование экосистемных услуг при обустройстве речных бассейнов (на примере реки Талас). – LAP LAMBERT Academic Publishing, 2022. – 127 с. ISBN: 978-620-5-50983-8 (монография).
• Скоринцева И.Б., Басова Т.А., Мустафаев Ж.С., Калашников А.А., Цхай М.Б. Водная безопасность Республики Казахстан: трансграничный Арало-Сырдариинский бассейн. Т.VI: Водопотребление населением и отраслями экономики. – Алматы, 2024. – 204 с. ISBN 978-601-81100-4-7 (монография).

Скопус базасына енетін рейтингті журналдарда:

• T. Basova, Phd student M. Khusnitdinova, Prof. G. Geldyeva, Prof. I. Skorintseva Anthropogenic disturbance of landscapes in the border area of Kazakhstan and Kyrgyzstan //16th International multidisciplinary scientific geoconference & EXPO SGEM. Book 5. Ecology,  Economics, Education and Legislation // Conference Proceedings, 2016. - Albena, Bulgaria, 2016. – p. 45-52. (Impact Factor in SCOPUS is - 5 and the hi-index in ISI Web of Science (Thomson Reuters) is 6, which has increased with the listings of SGEM 2015 volumes)
• I. Skorintseva, Phd student A. Kuderin, Phd T. Basova, Phd V. Krylova. Landscape and ecological bases of food security in the republic of Kazakhstan // 16th International multidisciplinary scientific geoconference & EXPO SGEM. Book 5. Ecology, Economics, Education and Legislation // Conference Proceedings, 2016. - Albena, Bulgaria, 2016. - p. 521-528. (Impact Factor in SCOPUS is - 5 and the hi-index in ISI Web of Science (Thomson Reuters) is 6, which has increased with the listings of SGEM 2015 volumes).
• Medeu A.R., Skorinseva I.B., BasovaT.A. Water Supply to agriculture of Kazakhstan in the context of food security. Water resources of Central Asia and their use. Materials International Scientific-Practical Conference devoted to the summing-up of the «Water for Life» decade declared by the United Nations Almary, Kazakhstan, September 22-24, 2016 Volume 3. Алматы, 2016 – С. 202-211
• Mustafayev Zh., Kozykeeva А., Tursynbayev N., & Kireicheva L. Applied model of environmental services-development of ecological and economic drainage system of transboundary river basins (on the example of the Talas river basin) // News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences. – 2021. – Т. 5. – №. 449. – С. 77-83. https://doi.org/10.32014/2021.2518-170X.101 (Scopus: CiteScore 1.8 / SJR 0.378 / SNIP 0.524, Q3, 43-процентиль)
• Aldazhanova G., Beissenova A., Skorintseva I., Mustafayev Z., & Aliaskarov D. Assessment of land resources of the Zhambyl region as the basis of recreation development and food security of the Republic of Kazakhstan // Geo Journal of Tourism and Geosites. – 2022. – Т. 44. – №. 4. – С. 1183-1189. https://doi.org/10.30892/gtg.44401-933 (Scopus: CiteScore 3.9 / SJR 0.323 / SNIP 0.699, Q3, 67-процентиль).
• Mustafayev Zh. Skorintseva I., Toletayev A., Bassova T., & Aldazhanova G. Assessment of climate change in natural areas of the Turkestan region of the Republic of Kazakhstan for the purposes of sustainable agricultural and recreational nature management // Geo Journal of Tourism and Geosites. – 2023. – Т. 46. – №. 1. – С. 70-77 https://doi.org/10.30892/gtg.46108-1002 (Scopus: CiteScore 3.9 / SJR 0.323 / SNIP 0.699, Q3, 71-процентиль).
• Mustafayev Zh., Toletayev A., Skorintseva I., & Aldazhanova G. Assessment of Natural Moisture Availability of Turkestan Region of the Republic of Kazakhstan // Indonesian Journal of Geography. – 2023. – Т. 55. – №. 2. https://doi.org/10.22146/IJG.79703 (Scopus: CiteScore 1.3 / SJR 0.244 / SNIP 0.553, Q3, 35-процентиль)
• Mustafayev Zh., Medeu A., Skorintseva I., Bassova T., & Aldazhanova G. Improvement of the Methodology for the assessment of the agro-resource potential of agricultural landscapes // Sustainability. – 2024. – Т. 16. – №. 1. – p. 419. https://doi.org/10.3390/su16010419 (Scopus: CiteScore 5.8 / SJR 0.664 / SNIP 1.198, Q1, 87-процентиль)
• Mustafayev Zh., Skorintseva I., Toletayev, A., Aldazhanova G., & Kuderin A. Comprehensive assessment of water supply of the Turkestan region for the development of economic sectors and recreational tourism. GeoJournal of Tourism and Geosites. – 2024. – Т. 52. – №. 1. – С. 20-29. https://doi.org/10.30892/gtg.52102-1179 (Scopus: CiteScore 3.0 / SJR 0.332 / SNIP 0.962, Q3, 71-процентиль)

Ғылым және білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті (ҚР ЖБҒМ) ұсынған басылымдарда:

• Гельдыева Г.В., Басова Т.А., Скоринцева И.Б., Маканова А.У. Ландшафтно-экологические основы продовольственной безопасности Республики Казахстан // Материалы Международной научно-практической конференции «Теоретические и прикладные проблемы географии», Ч. 1., 9-10 июня 2014, Астана, 2014. - С. 57-59
• Кудерин А.А., Скоринцева И.Б., Басова Т.А., Крылова В.С. Ландшафтное планирование Жанакоргано-Шиелийского массива орошения Кызылординской области // Вопросы географии и геоэкологии. - № 3, июль-сентябрь 2018 г. – Алматы, 2018. - С. 45-55.
• Крылова В.С., Скоринцева И.Б., Басова Т.А. Методические основы оценки и картографирования степени деградации земель сельскохозяйственного освоения Жамбылской области // Вопросы географии и геоэкологии. - № 3, июль-сентябрь 2018 г. – Алматы, 2018. - С. 119-127.
• Алдажанова Г.Б., Кудерин А.Б. Оценка земельных ресурсов Жамбылской области для целей сельскохозяйственного освоения // Вопросы географии и экологии – №2 – Алматы, 2019 - с.45-53
• Aldazhanova G.B., Beisenova A.S. Assessment of environmental pollution of water and land resources of the territory of the Zhambyl region // Нучно-технический и производственный горный журнал Казахстана. – Алматы, 2019. – с. 39-40
• Mustafayev Z., Tuletayev A., Kuderin A. Assessment of thermal and natural moisture provision in territory of Turkestan region of the republic of Kazakhstan in changing climate conditions // Journal of Geography & Environmental Management. – 2023. – Т. 68. – №. 1. https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-2-3-14.8
• Мустафаев Ж., Кудерин А., Омаров А., & Тулетаев А. Нормирование водопотребления сельскохозяйственных угодий и культур с учетом пространственно-временной изменчивости гидрометеорологических факторов // География и водные ресурсы. – 2024. – №. 2. – С. 3-14. https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-2-3-14.8

ТМД елдері мен алыс шетелдердің халықаралық конференцияларының материалдары:

• Bassova T., Aldazhanova G., Skorintseva I., & Krylova V. Modern condition and tendencies of changing of the irrigated lands of the Zhambyl region of Kazakhstan // International Multidisciplinary Scientific GeoConference: SGEM. – 2019. – Т. 19. – №. 5.1. – С. 469-476. https://doi.org/10.5593/sgem2019/5.1/S20.059
• Bassova T., Aldazhanova G., Krylova V., & Skorintseva I. Evaluation of the natural resource potential of Zhambyl region as the framework for the development of agricultural production // 20th International Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM 2020. – 2020. – С. 323-330. https://doi.org/10.5593/sgem2020/5.1/s20.041
• Крылова В., Скоринцева И., Басова Т., Алдажанова Г. Оценка деградации земель сельскохозяйственного освоения Жамбылской области Республики Казахстан // Международная научно-практическая конференция: Экологические проблемы и устойчивое развитие регионов и городов Республики Казахстан. МГУ им. Ломоносова (Каз. филиал). Нур-Султан, – 2021. – С. 69-79.
• Тулетаев А.Б., Басова Т.А., Омаров А.Н. Оценка устойчивости ландшафтов Туркестанской области к сельскохозяйственному воздействию // Материалы международной научно-практической конференции «Антропогенное ландшафтоведение: методы исследования, модернизация и устойчивое развитие». – Самарканд, 17-18 мая 2024 г. – С. 158-161.

Экспедициялық және далалық зерттеулер. Зертханада экспедициялық далалық зерттеу жасалады. Қазақстан Республикасының әр түрлі ландшафттық-экологиялық мәселелері бойынша зертхана қызметкерлерімен көпжылдық далалық зерттеулер жасалды. Қазақстан ландшафттарының қалыптасы мен жұмыс істеу мәселелерін зерттеуде далалық зерттеулерге тоқталды. Қазақстан ландшафттарының  қазіргі жағдайын картографиялау және мониторинг, табиғи-шаруашылық жүйесінің тұрақтылығын зерттеу, антропогендік факторлардың әсер ету ықпалынан ландшафттардың кеңістіктік-уақытша өзгерістерін зерттеуді бастапқы далалық зерттеулерге қайтарып берді. Далалық зерттеулер негізінде Қазақстан аймақтарындағы негізгі ландшафттық-экологиялық мәселелер айқындалып, республика мен оның аймақтарының ландшафттық картасында құрылымы мен легенда мазмұны жасалды.