«Геокеңістік экономика» зертханасының меңгерушісі,
э. ғ. д. Медеу А. А.
«Геокеңістік экономика» зертханасының
кіші ғылыми қызметкерлері
Қырғызбай М. Қ., Бауыржан Ұ.Б.
Жақын арада бір-бірімен байланысты екі ресурсты: су ресурстарын және ауыл шаруашылығы мақсатындағы жоғары өнімді жерлерді бақылау үшін қызу күрес басталады. Осылайша, соңғы 50 жылда 507 «су» қақтығысы байқалды, іс 21 рет соғыс әрекеттеріне дейін жетті. Үндістан мен Қытайдың екі ядролық державасы арасындағы әлемдегі ең үлкен өзендерді: Янцзы, Меконг, Брахмапутра, Ганг өзендерін қамтамасыз етуге жауапты Гималайда орналасқан су көздері үшін қақтығыс үлкен алаңдаушылық тудыруда.
Алғашқы қауымдық шаруашылық дәуірінен бастап қазіргі уақытқа дейін адамның суға деген қажеттілігі артып, көбейе түсті. Бұрын су тек шөлдегенде және шомылу үшін қолданылған болса, кейінірек адам қабілеттері жақсарып, жаңа дағдылардың пайда болуы, яғни аң аулау, еңбек құралдары өндірісінің дамуы олардың әр түрлі қажеттіліктері үшін суды көбірек тұтынуын қажет етті: аулаған жануарлардың терісін өңдеу үшін, қыш жасауда, металл балқытуда және т.б. Өркениеттің және жаңа қызмет өрістерінің дамуымен адамға әрдайым көп су қажет болды. Өркениеттің дамуын жан басына шаққандағы судың литрімен өлшеуге болады. Қазір әлемдегі ең дамыған елде, АҚШ – та жан басына шаққанда тәулігіне 7000 литр су жұмсалады, ал кейбір дамушы елдерде ол 30 литрден аспайды, яғни 200 есе аз. Ал тас дәуіріндегі адам күніне шамамен 10 литр су тұтынған.
Табиғи айналым мен судың жаңаруы Жер бетінде жүретіндіктен, басқа минералды ресурстарға қарағанда тұщы су ресурстары таусылмайды және сарқылмайды деп сену қате. Жер бетінің 71% -ы, 361,13 млн км2 сумен жабылғанына қарамастан (мұхиттар, теңіздер, көлдер, өзендер, мұздықтар), Жер суының шамамен 96,5% мұхиттарда, дүниежүзілік қорлардың 1,7% жер асты сулары құрайды су, тағы 1,7% Антарктида мен Гренландияның мұздықтары мен мұз қабаттарында, аз бөлігі өзендерде, көлдерде және батпақтарда, 0,001% бұлттарда (ауадағы мұз бөлшектері мен сұйық судан пайда болған). Жер суларының көп бөлігі ауылшаруашылығында қолдануға мен ішуге жарамсыз тұзды су. Экономикалық бағалаудың объектісі болып табылатын тұщы судың үлесі шамамен 2,5% құрайды және бұл судың 98,8% -ы мұздықтар мен жер асты суларында. Тұщы судың 0,3% -дан азы өзендерде, көлдерде және атмосферада кездеседі.
Басқа минералды ресурстар өндірілгеннен кейін қайта қалпына келтірілмегеніне қарамастан, суды атмосфералық жауын-шашын түрінде қайта пайдалануға болады. Алайда өркениеттің дамуы, әлемдік жаһандық даму болашақта да суды тұтынудың үздіксіз өсуін көрсетті. Өткен ғасырдың 1970 жылдан бастап көптеген аймақтарда судың сұранысы мен ұсынысының сәйкес келмеуі байқалды және бұл көптеген пікірталастарды тудырды: судың тауарлық қасиеттері бар ма, жоқ па?
Тұщы су әрқашан үлкен маңызға ие болды және ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі мемлекеттер мен өркениеттер дамуының шешуші факторы болып табылады. Судың құндылығы дегеніміз – бұл бағалық көрсеткіште көрсетілген, суды пайдалану мен суды тұтыну субъектілері арасындағы арақатынас (ымыраға келу). Судың құнының өлшемі - бұл адам, қоғам - бұл өндірілген барлық тауарлардың соңғы тұтынушысы және өзінің таңдауымен дауыс бере отырып, ол судың құнын анықтайды (бекітеді).
Барлық елдерде жүзеге асыратын табиғи көздерден алынған су үшін төлемдер тәжірибесі су ресурстарының тиімділігі мен ұтымды пайдаланылуын арттыруға ықпал ететіне және сонымен бірге бірегей табиғи объектілерді сақтауға ықпал ететіні дәлелденген. Құндық көрсеткіштері мен шаруашылық қатынастары әртүрлі деңгейдегі елдерде ақылы су пайдаланудың ұлттық жүйелерін қолдану тәжірибесі әлеуметтік шиеленістің негізгі көздері тұщы су үшін тарифтердің жоғары сипаты емес, оның жетіспеушілігі болып табылатынын көрсетті.
| Мемлекет (қала) | Қайта қалпына келетін су ресурстарының жалпы көлемі (км3) | Сумен жабдықтау, су бұру бағасы 1м3 үшін АҚШ долл. |
| Дания (Орхус) | 6,00 | 9,70 |
| Бельгия (Гент) | 18,30 | 7,54 |
| Норвегия (Осло) | 382,00 | 7,09 |
| Германия Берлин) | 154,00 | 6,60 |
| Австралия (Сидней) | 492,00 | 5,93 |
| Канада (Оттава) | 2 902,00 | 5,62 |
| Финляндия (Хельсинки) | 110,00 | 5,09 |
| Израиль (Тель-Авив) | 1,78 | 4,80 |
| Франция Париж) | 211,00 | 4,56 |
| Ұлыбритания (Париж) | 147,00 | 4,27 |
| АҚШ (Нью-Йорк) | 3 069,00 | 2,98 |
| Ресей Мәскеу) | 4 508,00 | 1,41 |
| БАӘ (Дубай) | 0,15 | 1,36 |
| Қытай (Пекин) | 2840,00 | 0,62 |
| Украина, Киев) | 139,60 | 0,53 |
| Вьетнам (Хошимин қаласы) | 884,10 | 0,19 |
| Үндістан (Бангалор) | 1911,00 | 0,16 |
| Беларуссия (Минск) | 57,9 | 0,14 |
| Непал (Катманду) | 210,20 | 0,09 |
| Нигерия (Лагос) | 286,20 | 0,06 |
| Өзбекстан (Ташкент) | 48.87 | 0,05 |
| Сирия (Дамаск) | 16,80 | 0,05 |
| Египет (Каир) | 57,30 | 0,05 |
| Куба (Гавана) | 38.12 | 0,04 |
| Пәкістан (Карачи) | 246,80 | 0,04 |
| Индонезия (Джакарта) | 2 019,00 | 0,03 |
| Сауд Арабиясы (Эр-Рияд) | 2,40 | 0,03 |
| Түрікменстан (Ашхабад) | 24.77 | 0,00 (250 л. тәул. /адам) |
| Қырғызстан | 50 | 0,079 |
| Тәжікстан | 64 | 0,13 |
| Қазақстан | 56,5 | 0,69 |
| Өзбекстан | 48,87 | 0,013 |
Біздің еліміз өзінің географиялық және климаттық факторлар бойынша аумақтардың тұрақты дамуына теріс әсер ететін тұщы судың жетіспеушілігімен сипатталады. Біздің табиғи көздерден су алуымыз тегін болмаса да, ақысының төмен деңгейде болуы соңғы пайдаланушылардың су ресурстарын тиімсіз пайдалануына және сумен жабдықтаушы ұйымдардан және суды тұтынушылардан судың айтарлықтай шығындарына алып келуде.
Су ресурстарының арзан болуына байланысты су тапшылығының жоғары қаупі бар, бұл экономикалық, экологиялық және әлеуметтік ортаға өте жағымсыз әсер етуі мүмкін. Мәселен, су ресурстарын тұтынудың өсуімен Іле-Алакөл су қоймасында әр төртінші жылы су тапшылығы болуы мүмкін, бұл Балқаш көлі сияқты табиғаттың інжу-маржанының тайыздануына және жоғалуына әкеледі.. Сондықтан суға, оны ұқыпты және үнемді пайдалануға деген көзқарасты өзгерту өте маңызды болып табылады және бұған дұрыс анықталған, экономикалық тұрғыдан негізделген - су ресурстарына ақы төлеу ықпал етеді.