Жоба жетекшісі: Н.А. Амиргалиев
Жұмыстың мақсаты: Іле өзені салаларының трансшекаралық ағыны мен суының сапасын кешенді бағалау, олардың антропогендік трансформациясының негізгі заңдылықтарын анықтау.
Күтілетін нәтижелер:
2023 ж. 1. Іле өзенінің трансшекаралық ағынымен ҚР аумағына түсетін химиялық және уытты заттардың үлкен тобының сандық және сапалық көрсеткіштері бойынша материалдар. 2. Салыстырмалы бағалау үшін халықаралық индекстік әдістемелерді тарта отырып, ластауыштар тізбесі бойынша судың сапасын бағалау нәтижелері. 3. Бақыланатын токсиканттардың кең ауқымы бойынша су қоймасының ластануының қазіргі деңгейін бағалау.
2024 ж. 1. Қалалар мен ірі елді мекендер арқылы өтетін шағын өзендер техногендік ластану дәрежесі туралы материалдар. 2. Шағын өзендер және көлдер жүйесі ластануының ықтимал көздерінің су сапасының өзгеру процестеріне әсерін бағалау. 3. Шекара маңындағы жармадан Балқаш көліне дейін антропогендік факторлардың өзен ағысының жекелеген учаскелеріндегі су сапасына әсері туралы материалдар.
2025 ж. 1. Гидрохимияға техногендік жүктеме деңгейін және бастапқы және бақылау жармаларындағы өзен суларының сапасын бағалау. 2. Ағын сапасының моделі. Іле өзені бассейнінің жекелеген бөліктеріндегі судың ластануы мен химиялық өнімдердің шығарылу деңгейін, соның ішінде КВ. 3 акваториясын көрнекі түрде суреттейтін карта-схемалар. Өзен суларының сапасын өзгертудің негізгі заңдылықтары және өзен мен КВ тепе-теңдік экологиялық жағдайын қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар.
Негізгі алынған нәтижелер: Жобаның Техникалық тапсырмасына сәйкес:
2023 ж. Іле өзені бассейнінің су объектілеріне заттай зерттеулер жүргізілді
- химиялық және уытты қосылыстардың (минералдану, биогендер, ауыр металдар, пестицидтер, полихлорланған бифенилдер (ПХБ), мұнай өнімдері және т.б.) кең ауқымы бойынша ағынның сандық бағасы берілген.;
- бақыланатын ластаушы заттардың (негізгі иондар, биогендік, металдар, органикалық заттар, пестицидтер, ПХБ) кең ауқымы бойынша Іле өзені суының сапасына кешенді баға берілді;
- Қапшағай су қоймасының кеңістіктік-уақыттық динамикасын ескере отырып, олардың гидрохимиялық көрсеткіштері мен ластану деңгейі зерттелді.
2024 ж. Гидрохимиялық, улы су көрсеткіштерінің кеңістіктік-уақыттық динамикасына және оларға техногендік және табиғи факторлардың әсер ету дәрежесіне баға берілді
- бақыланатын ингредиенттермен ластану деңгейін бағалау үшін Қапшағай су қоймасына құятын шағын өзендер зерттелді;
- шағын өзендердің, су қоймасының және жергілікті ластану көздерінің гидрохимиялық, уытты параметрлер режимін қалыптастырудағы және өзен суларының сапасын өзгертудегі рөлі зерттелді;
- гидрохимиялық және уытты көрсеткіштерге жүйелі мониторинг жүргізілді, ластану көздерінің және өзеннің өзін-өзі тазарту процестерінің әсерін есепке алу үшін бақылау жармаларында судың ластану индексін есептеу жүргізілді.
2025 ж. Су сапасының өзгеру заңдылықтарын белгілеу, Іле өзенінің су ортасының тепе-теңдік жағдайын қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар бойынша жұмыстар жалғасуда.
- өзен жүйелеріне техногендік жүктемені және су сапасының өзгеруін бағалау үшін қажетті бірқатар гидроэкологиялық көрсеткіштер зерттелді: антропогендік құрамдас бөліктер, химиялық және улы заттардың ағынының рұқсат етілген және нақты деңгейлері, сондай-ақ олардың ағынының көрсеткіштері (т/км2 жыл) және ластаушы заттардың концентрациясының өзеннің су ағынына тәуелділігі.
- өзен суының сапа моделі дайындалуда. Ластаушы заттардың концентрациясын және олардың ағу көрсеткіштерінің шамаларын кеңістікте бөлудің карта-схемаларын құру.
-өзен суларының сапасын трансформациялаудың негізгі техногендік және табиғи факторлары белгіленеді және трансшекаралық ағын көлемінің күтілетін қысқаруын ескере отырып, Іле өзені бассейнінде тепе-теңдік экологиялық-токсикологиялық жағдайды қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар дайындалады.
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Іле өзені мен Қапшағай су қоймасының (ҚС) су ортасына трансшекаралық және жергілікті сипаттағы ластағыштардың деңгейі мен әсері, табиғи және техногендік Генезис факторларының әсерінен су сапасын трансформациялау және модельдеу заңдылықтары туралы деректер алынды.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы.
Алынған мәліметтер судың гидрохимиялық және сапалық көрсеткіштерінің техногендік трансформациясына объективті баға беруге және жалпы өзен жүйелерінің экологиялық жағдайын бағалауға мүмкіндік береді.
Жарияланым: Зерттеу нәтижелері бойынша КОКНВО ұсынған рецензияланатын отандық басылымда 1 (бір) мақала жарияланды.
- Амиргалиев Н.А. Мұсақұлқызы А. Мадибеков А.С. Исмуханова Л. Т. Султанбекова Б. М. Многолетняя динамика трансграничного притока биогенных соединений по реке Иле и его трансформация по течению реки // Гидрометеорология и экология. – Астана, 2024. – № 2. С. 57–66. DOI: https://doi.org/10.54668/2789-6323-2024-113-2-57-66
Авторлық куәліктер:
- 2025 жылғы "29" қаңтардағы №54000 куәлік. МЕДЕУ Ахметқал, Амиргалиев Нариман Амиргалиевич, Мадибеков Азамат Сансызбаевич, Мұсақұлқызы Айнұр, Жәди Асхат Өмірзақұлы «Қапшағай суқоймасының акваториясы бойынша ауыр металдардың таралуы»;
- 2025 жылғы "29" қаңтардағы № 54015 куәлік. МЕДЕУ АХМЕТҚАЛ, Амиргалиев Нариман Амиргалиевич, Мадибеков Азамат Сансызбаевич, Мұсақұлқызы Айнұр, Жәди Асхат Өмірзақұлы «Қапшағай суқоймасының акваториясы бойынша тұрақты органикалық ластаушыларының (ТОЛ) таралуы».
Дала жұмыстарын жүргізудің негіздемесі. Химиялық құрамын (температура, рН, перманганаттың тотығуы бойынша органикалық заттардың құрамы, суспензияланған заттар, ион-тұз құрамы, минерализация, ауыр металдардың (Cu, Zn, Pb, Cd, Co, Ni) және ПХБ) анықтау мақсатында гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштер кешенін өлшеу және талдау және су үлгісін іріктеумен далалық зерттеу), бұл Іле өзенінің бассейніндегі құрамы бойынша табиғи объектілердің улы қосылыстармен ластану дәрежесіне кешенді экологиялық-талдамалық баға беруге мүмкіндік береді.
Жұмыс түрлері:
Жобаның Күнтізбелік жоспарына сейкес, зерттеулердің ерекшелігіне байланысты:
- дала материалдарын жинау (су сынамаларын алу);
- далалық зертханада жиналған үлгілерді химиялық талдау;
- токсикологиялық талдау үшін сынама дайындау;
- ПХБ анықтауға жиналған үлгілерді алу.
- институт зертханасында токсикологиялық талдау.
Іле өзенінің бассейніндегі далалық зерттеулер
2023 жылғы 28 тамыздан бастап Іле өзенінің бассейнінде (негізгі салалардың сағалық учаскелері, Қапшағай су қоймасы және Іле өзенінің ағысы бойынша) жүйелі мониторинг жүргізіледі.
Химиялық талдаулар үшін институт зертханасында Іле өзені бойынша 5 нүктеден, салалар бойынша 6 нүктеден және су қоймасының акваториясы бойынша 10 нүктеден тұз құрамын, ауыр металдардың құрамын анықтау және полихлорланған бифенилдерді анықтау үшін су сынамалары алынды.
