ТАБИҒИ-ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ ЗЕРТХАНА

ЗЕРТХАНА ТАРИХЫ

Табиғи-шаруашылық жүйесін сумен қамтамасыздандыру зертханасы 2009 жылы құрылды. Су проблемалары зертханасының құрамындағы жеке тақырыптық бағыт ретінде География институтының сумен қамтамасыз ету проблемаларын 1995 жылы дамытты. зертхананы жеке тақырыптық топтарға бөлу  негiзімен тұщы су ресурстарының ластануына және тартылуына қатысты республика төңiрегiндегі өзектi су проблемаларын институтта болатын мәселелерді шешу шеңберiн кеңейту болып табылды.

ҒЫЛЫМИ БАҒЫТТАРЫ

1. Өндiрiстің,экологияның, тұрғындар пайдасына табиғи суларды басқару төңiрегiндегi конструктивтiк географияның әдiстерiн және теориясын дамыту:

• Алыс және жақынға болашақтағы Қазақстанның табиғи -шаруашылық жүйелерiн сумен қамтамасыз етудiң сценариларын оңтайландыру және  болжау, бағалау әдiстерi.
• Табиғи - шаруашылық жүйелерiнің гидрологиялық қауіп-қатерлерін басқару және бағалау әдісі мен теориясы.
• Тұрақты даму қағидаларынында табиғи -шаруашылық жүйелерінің су ресурстарын үлестiрiлу және реттеу.
• Қазақстан Республикасының сумен қамтамасыздандыру жүйесін дамытуды математикалық үлгілеу.

2. Су ресурстарының аймақтық қайта бөлуiн есепке ала Қазақстанды тұрақты сумен қамтамасыз етудiң ұлттық және аймақтық бағдарламаларының географиялық негiздерi:

• Бассейн  аралық ағындарды ауыстырудың мақсатқа сәйкестіктерінің  және  мүмкiндiктерінің бағасы.
• Ресейлiк өзендер ағынын өзара тиiмдi қолданудың болжамы.
• Қазақстан Республикасын сумен қамтамасыздандырудың бірыңғай жүйесін құрудың негіздері (ҚР СҚБЖ).

3. Су дағдарыстары: профилактика салдарларды бейтараптандыру және алдын ала құрудың географиялық негiздері:

• Су дағдарысынының дамуы және құрылу концепциясы.
• Экологиялық тұрасыздық зоналары – өзен атырауын сумен қамтамасыздандыру (мысалы Қазақстандық Арал маңы).
• Экологиялық тұрақсыздық әлеуеттік зоналары – ағынсыз су айдындарын сумен қамтамасыздандыру (мысалы Балқаш көлі).

КАДРЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ

Зертхана шеңберінде үш  құрылымдық бөлім дамуда:

– География және су қауіпсіздігі институтының (Алматы қаласы) өндірістік корпусында аналитикалық және математикалық топтар орналасқан. Екі топтың саны 11 адамды құрайды, олардың 2 ғылым докторы (И.М. Мальковский, Л.С. Толеубаева), 2 ғылым кандидаты (Т.Е. Сорокина, А.З. Таиров), 4 ғылым магистрі (А. Толекова, Д.У. Абдибеков, Р.Д. Поветкин, Е.М Пузиков)

– Арал маңындағы экологиялық орталықта негiзделген (Сырдария атырауындағы Айтеке би ауылында) эксперименталды топ, АЭО жетекшісі Т.Н. Крикова.

АЛЫНҒАН ҒЫЛЫМИ НӘТИЖЕЛЕРІ:   

1. Қазақстан Республикасын су қамтамасыз ету қауiпсiздiгiнiң тұжырымдамасы жасалды, «Қазақстанның су ресурстарын: бағалау, болжау, басқару» 30-томдық монографиясында жарияланған нәтижелерден ірі тәртіп аралық ғылыми-техникалық бағдарламаларды орындау кезінде қол жеткізілді.
2. Географиядағы конструктивтiк бағытты дамытудың сумен қамтамасыз ету талаптарындағы екiұшты факторлар есебінің әдістемелік негізі жасалды: гидрологиялық шығындар қызметі, гидрологиялық қауіп-қатер қызметтері, қызметтерде қабылдауға (мүмкін болатын) гидрологиялық қауіп-қатер.
3. Республикадағы ТШЖ сумен қамтамасыз етудің ұзақ мерзімді сценарийін қалыптастырудың әдістемесі жасалды. ТШЖ бассейндер бөлігіндегі ірі су шаруашылығы балансына негізделген ТШЖ – «өрескел болжамы» сумен қамтамасыз етудің еліктемелік бағалық үлгісінің бастапқы нұсқасы жасалды.
4. Қазақстан Республикасын сумен қамтамасыздандырудың бiрыңғай жүйесін құрастыруға алып келетін, Қазақстан Республикасын су қауiпсiздiгiмен қамтамасыздандырудың стратегиялық басымдылығы ретінде трансшекаралық су шаруашылығы байланыстарын және бассейн аралық жүйені дамыту қажеттiлiгі негізделді.
5. Арал маңы экологиялық стационары - ақпараттарды алғаш рет өңдей су нысандарын бақылауға аспапты желi қосып, Сырдария атырауының экологиялық депрециялық аудандарындағы жергiлiктi гидрологиялық жүйесінің мониторингі жасалып, iске асырылды.

Зертхана қызметкерлері ғылыми зерттеулер нәтижесінде 1 докторлық және 3 кандидаттық диссертацияларды дайындап қорғады.

Республика Үкіметінің 23.09.2005 жылғы №944  Қаулысын орындау барысында Көксарай суқоймасының бақылап реттеуші құрылыс жобасының техникалық-экономикалық негізі бойынша сараптамалық қорытынды жасалды.

«Тұрақты даму үшін суды пайдаланудың әлеуетін дамыту» БҰҰДБ бағдарламасының он пилоттық жобасын Қазақстандық Арал маңындағы депрессиялық аудандарында ауылдық қауымдарын суды құрылымдаудың типтік үлгісі жасалып іске асырылды.

ДАМУ БОЛАШАҒЫ

Зертхана зерттеулерінің нәтижелері мемлекетке қажетті және өзекті. ҚР-ның БҒМ, АШМ (СРК), ҚОҚМ, ТЖМ сондай-ақ оларға қарасты ұйымдар ғылыми өнімдердің негізгі тұтынушысы болып табылады. Зертхананың даму болашағы мемлекетті тұрақты дамытудың негізі ретінде Қазақстанды сумен қамтамасыз ету Ұлттық стратегиясының ғылыми негізімен байланысты. Су ресурстарын аумақтарға қайтадан бөлу есебінен Қазақстан Республикасының табиғи-шаруашылық жүйесін тұрақты  сумен қамтамасыз етудің географиялық негізде ғылыми дәлелдігі бойынша талап етілген бағытта зертханада дамиды. ТШЖ сумен қамтамасыз етуді дамытудағы  таңдау  жолының басты құралы – өзара байланысты үлгілер кешенін жасау, су  ресурстарын бағалауға мүмкіндік беретін, болашақтағы суға сұранысты ТШЖ сумен қамтамасыздандырудың теңестірілген қауіпсіз экологиялық және экономикалық тиімді нұсқасын жасау. Іргелі және қолданбалы зерттеу жобаларын ақпараттық- аналитикалық қамтамасыздандыруды сенімді жасайтын ЖАЗ қатар қолдана келе Сырдария атырауындағы гидрологиялық мониторингтің жергілікті жүйесін одан әрі дамыту.

НЕГІЗГІ ЖАРИЯЛАНЫМДАРЫ:

• Медеу А.Р., Мальковский И.М., Толеубаева Л.С., Таиров А.З., Сорокина Т.Е., Пузиков Е.М., Долбешкин М.В., Поветкин Р.Д., Абдибеков Д.У., Толекова А. Стратегия устойчивого водообеспечения Республики Казахстан на период до 2050 года // Вопросы географии и геоэкологии, Алматы, 2018 г. – № 1. – С. 18-46.
• Медеу А.Р., Мальковский И.М., Толеубаева Л.С. Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление (концепция). Алматы, 2012. 94 с.
• Медеу А.Р., Мальковский И.М., Искаков Н.А., Толеубаева Л.С. Водная безопасность Республики Казахстан: проблемы и решения. Алматы, 2012. 200 с.
• Территориальное перераспределение водных ресурсов Казахстана: возможность и целесообразность / Под ред. Мальковского И.М. Алматы, 2012. 414 с.
• Толеубаева Л.С. Водообеспеченность Республики Казахстан: состояние и перспективы. Алматы, 2012. 238 с.
• Медеу А.Р., Мальковский И.М., Толеубаева Л.С. Водная безопасность Республики Казахстан: состояние и перспективы устойчивого водообеспечения / Мат-лы межд. науч.-практ. конф. «Евро-Азиатская безопасность после 2010 года: вызовы и перспективы сотрудничества». Алматы: Жибек жолы, 2011. – С. 196-210.
• Мальковский И.М. Толеубаева Л.С. Сценарии сбалансированного водопользования в трансграничном Иле-Балкашском бассейне // Интегрированное управление водными ресурсами в Иле-Балкашском бассейне. Алматы, 2011 г. – С. 77-87 (При поддержке ПРООН, Правительства Финляндии и Европейского союза).
• Мальковский И.М., Толеубаева Л.С., Сорокина Т.Е., Таиров А.З., Аскаров А.А. Интегрированное управление водными ресурсами в целях восстановления ветландов Аральского моря (северная часть) // Вопросы географии и геоэкологии. Алматы, 2009. № 1-2. – С. 35-42.
• Мальковский И.М., Сорокина Т.Е., Толеубаева Л.С. Проблемы водообеспеченности Балкаш-Алакольской природно-хозяйственной системы // Мат-лы XII международной конференции МАНЭБ «Экология и развитие общества». 1-4 июня 2009 г. СПб; Сосновый Бор, 2009. – С. 119-123.
• Толеубаева Л.С., Сорокина Т.Е., Таиров А.З., Аскаров А.А. Составление базы данных для интегрированного управления водными ресурсами в воссоздаваемых ветландах дельты Сырдарии // Гидрометеоролоия и экология. Алматы, 2009. № 3. – С. 176-184.
• Мальковский И.М. Географические основы водообеспечения природно-хозяйственных систем Казахстана. Алматы, 2008. 248 с.

ЭКСПЕДИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ДАЛАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІ:

Өзен ағындарын жіберуде жоспарланған трасса бойынша сондай-ақ су дағдарысы әлеуетті (Балқаш көлі) әрі нақты (Арал)  зонасындағы іргелі және қолданбалы зерттеулері бойынша тақырыбы зертханада атқарылатын далалық зерттеулерге байланысты болмақ. Атыраулық көл ахуалының мониторингі бойынша көп жылдық гидрологиялық және гидроэкологиялық жұмыстар Арал маңындағы экологиялық орталықтың (Сырдария атырауындағы Айтеке би ауылы) базасында жүргізіледі. ЮНЕСКО, ИНТАС, ЮСАИД, БҰҰДБ, НАТО халықаралық жобаларын орындау басында зертхананың құрылған ақпараттық-аналитикалық базасы қолданылды.

Экспедиция в Приаралье

Дельтовые водоемы р. Сырдарьи

Полевой лагерь

Мониторинг качества воды северного Аральского моря

Работа на катере

Инструктаж полевой группы

Гидрометеорологические работы на водно-болотных угодьях дельты Сырдарии