ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЛАНДШАФТТАНУ ЗЕРТХАНАСЫ

Зертхана жетекшісі – география ғылымының докторы Ирина Борисовна Скоринцева

Тарихы. Табиғатты пайдалану мәселері және ландшафттану зертханасы алдымен   1960 жылы Қазақ ССР ҒА-ның география бөлiмiнің жанындағы ландшафттық топтар ұйымының басшысы география ғылымының докторы профессор Виктор Михайлович В.М.Чупахинаның жетекшілігімен ашылған. 1976 жылдан 2006 жылдар аралығында Қазақстандағы ланшафттық мектептің негізін қалаушы болып табылатын белгілі ғалым, география ғылымының докторы профессор Галина Викторовна Гельдыева осы  зертханаға жетекшілік етті. Қазіргі кезде зертханаға г.ғ.д. Ирина Борисовна Скоринцева басшылық етуде. Зертхана қызметкерлерінің ғылыми ізденістері теңестірілген аумақтық дамуына жетуге, оның ішінде ландшафтарға антропогендік түрде әсер ету мен табиғатты әртүрлі түрде пайдалану мәселелерін шешуге бағытталған.

Қазақстан ландшафттары

 Ғылыми зерттеулердің негізгі бағыттары:

 Қазақстан ландшафттарын жүйелеу және таптастыру

• әртүрлі масштабтық ландшафттық-экологиялық картаграфиялаудың әдістері және ұстанымдары;
• Қазақстандағы аридтік зоналардың ландшафттық-ирригациялық жүйесі тұрақтылығын картаграфиялау мен бағалай әдістері және ұстанымдары;
• табиғатты тұрақты пайдалану үшін трансшекаралық аймақтарды ландшафты-экологиялық, ландшафттық картаграфиялау мен бағалау әдістері;
• тұрақты табиғи-шаруашылқ жүйесін ұйымдастыруға бағытталған экологиялық-демографиялық және кешенді ландшафттық-экологиялық зерттеу;
• антропогендік әсердің әртүрлі түрдегі ҚР аймақтардың ландшафттық-экологиялық баға критериийлерін сәйкестендіру;
• ҚР-ның жерге орналастыру және жерді пайдалану, , табиғи-ауылшаруашылық жүйесін  тұрақты  дамыту, жер кадастры, аумақтық-жоспарлау жұмыстары үшін қолданбалы және мақсаттық  ландшафттық зерттеу.

"Су ресурстарының шектеуі жағдайында Жамбыл облысының ауыл шаруашылықта игеру жерлерін басқарудың географиялық негіздері " жобасы бойынша зертханада келесі жұмыс түрлері жүргізіледі:

• Су ресурстарын шектеуді ескере отырып, Жамбыл облысының Ауыл шаруашылық игеру жерлерін басқарудың әдістемелік негіздері әзірленеді;
• Жамбыл облысының Жер ресурстары бойынша тақырыптық карталардың (карталар - қазіргі заманғы ландшафттар, ландшафтық-экологиялық жай-күйі, ауыл шаруашылық игеру жерлерін пайдалану тиімділігі және т. б.) сериясы құрылатын ауыл шаруашылығы игеру жерлеріне далалық зерттеулер жүргізіледі );
• Жамбыл облысының Ауыл шаруашылық игеру жерлерінің қазіргі заманғы ландшафтық-экологиялық жағдайы және оларды қазіргі заманғы ГАЖ-технологиялар негізінде пайдалану тиімділігі бағаланады;
• АӨК тұрақты дамуына және ауыл шаруашылығы құрылымдарының табыстылығына бағытталған Жамбыл облысының Ауыл шаруашылық игеру жерлерін басқару схемасы әзірленуде.

Іргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулер бағдарламаларын орындауда алынған негізгі нәтижелері төмендегідей:

• жер кадастры жұмыстарының, жерге орналастыру мен жерді тиімді пайдалану сұлб асының ландшафттық-экологиялық қамтамасыз ету әдістері  және теориясы;
• аймақты шөлденумен күресудегі аймақтық сұлбасының ландшафттық қамтамасыз ету әдістері  және теориясы;
• ландшафттық-экологиялық факторларды есепке ала әлеуметтiк-демографиялық процесстерді картографиялау мен бағалаудың жаңа түбегейлі әдiстемелік тәсілдері және теориясы;
• Қазақстан бассейндерінің ішкі континенттік тұрақсыз суармалы егiн шаруашылық аймақтарын картографиялау және ландшафттық - экологиялық бағалау критерийлері және әдiстері;
• ландшафттарға ауылшаруашылық өндірісінің әсерін бағалау әдістері;
• әр түрлi түрлердегі шаруашылық әсерiн Қазақстанның шекараға жақын аумақтарында картографиялау мен ландшафттық-экологиялық бағалау критерийлері және әдiстері
• ЕҚТА-дың ландшафттық – экологиялық жағдайын бағалау және талдау әдістемесі;
• мал азығы ресурстарының ГАЖ-картографиялық үлгілерін, жайылымдарға мал жүктемелерін, жайылымдарды суландыруды, жайылымдардың тұқымдық аудандастыруды және жайылымдардың өнімділігін арттыру және Қазақстанның тұрақты жайылымдық мал шаруашылығын қамтамасыз ету үшін қордағы жерлерді есепке алуды әзірлеумен Қазақстанның жайылымдарын геоақпараттық қамтамасыз ету • Авторлық құқық объектісіне құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы куәлік № 1929;
• трансшекаралық ынтымақтастық контекстінде Қазақстан-Қырғызстан шекара маңындағы аумағын тұрақты табиғатты пайдалануды ұйымдастыру схемасы;
• Қазақстанның шөлді табиғи-ауылшаруашылық жүйелері үшін теңдестірілген жер пайдалануды ландшафтық жоспарлаудың теориялық-әдістемелік және қолданбалы ережелері;Қазақстан аймақтарының карталар топтамасы:инвентарлық, бағалаушылық,индикациялық, болжамдық, кепiлдемелiк, ғылыми - анықтамалық,көп мақсатқа тағайындалған және басқа.

 Кадрлық әлеует. Қазіргі кезде зертханада 10 адам жұмыс істейді:

-.г.ғ. д.  Скоринцева Ирина Борисовна, зертхана жетекшісі;

- г.ғ. д., проф. Гельдыева Галина Викторовна, бас ғылыми қызметкер;

- б.ғ. к. Басова Татьяна Анатольевна, жетекші ғылыми қызметкер;

- г.ғ. к. Маканова Айнаш Ундагановна, аға ғылыми қызметкер;

- г.ғ. к. Крылова Виктория Сергеевна, аға ғылыми қызметкер;

- Хуснитдинова Марина Александровна,  ғылыми қызметкер;

- Тулетаев Асхат Боромбаевич, ғылыми қызметкер;

- Кудерин Аманжол Алимжанович, кіші ғылыми қызметкер;

- Омаров Айдос Нурланович, кіші ғылыми қызметкер;

- Алдажанова Гульнара Булатовна, жетекші инженер.

Зертхана мамандарының табиғатты пайдалану мәселелерін шешу, картографиялау, экология және қоршаған ортаны қорғау, ландшафттану және басқада салаларда көп тәжірибе жасаған әрі жоғары санаттары бар. Қызметкерлер Жерді арақашықтықтан зондылау материалдары мен ГАЖ-технологияларын пайдалануда олардың біліктілігін анықтайтын халықаралық сертификаттың иелері.

Шортанды-Бурабай курорттық зонасы ландшафттық картадан үзінді

Даму болашағы. Қазақстанның жаңа экономика салаларын дамыту үшiн үлкен мәнi бар зертханаларда соңғы жыл жаңа перспективалы бағыттар дамуда:

• жерге оналастыру және жерді тиiмдi пайдалану үшiн Қазақстан Республикасы аймақтарының бiртектi еместiгiн ландшафттық бағалау;
• сәулетшiлiк - жоспарлы және жобалық зерттеулер үшiн ҚР-ның қалалық шоғырлануы қала маңындағы аймақтардың ландшафттарын картографиялау және зерттеу;
• ҚР-ның Жер кадастрын жасау жөніндегі ландшафттық қамтамасыз ету жұмыстарын жасау;
• ҚР-ның экологиялық-демографиялық процесстерін картографиялау және бағалау әдістемесін жасау;
• ауылшаруашылығы өндірісі үшін және басқада ландшафттарды пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемесін жасау.

Жарияланымдары. Соңғы бес жылдағы зерттеулерден алынға нәтижелер зертхананың  3 монографиясы, более 100 -ден астам ғылыми мақалалар жарыққа шықты. Негізгі жарияланымдар болып табылатындары:

• Ландшафтное обеспечение схемы борьбы с опустыниванием долины реки Сырдарья. Алматы: Аркас, 2004. - 235 с. (монография).
• Скоринцева И.Б., Басова Т.А. Экологические основы сбалансированной территориальной организации ландшафтов Акмолинской области Республики Казахстан // Вестник КазАТК. Алматы, 2010. № 3. - С. 12-20.
• Скоринцева И.Б., Басова Т.А. Опасность воздействия сельскохозяйственного производства на окружающую среду Республики Казахстан // Материалы всероссийской научно-практической конференция «Ландшафтное планирование». М., 2011. - С. 46-55.
• Басова Т.А. Принципы и методы оценки и картографирования современных ландшафтов (на примере Акмолинской области) // Геология и охрана недр №5, 2011, Алматы. - С. 9-19.
• Басова Т.А. Теоретические и методические основы оценки антропогенной нарушенности ландшафтов Республики Казахстан // Геология и охрана недр №6, 2011, Алматы. - С. 28-36.
• Ландшафтно-экологические проблемы природопользования приграничных территорий Республики Казахстан. Алматы, 2011. - 236 с. (монография).
• -W. Breckle and G.V. Geldyeva Dynamics of the Aral Sea in Geological and Historical Times (chapter 2) /Aralkum-a Man-Made Desert: The Desiccated Floor of the Aral Sea (Central Asia). // Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2013. - P. 13-37.
• Geldyeva and S-W. Breckle and B.V. Geldyev Geography and Geomorphological and Lithological Characteristics of the Aralkum (chapter 3) // Aralkum-a Man-Made Desert: The Desiccated Floor of the Aral Sea (Central Asia). // Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2013. - P. 37-50. IF 1,562.
• Bassova, Phd student M. Khusnitdinova, G. Geldyeva, I. Skorintseva Anthropogenic disturbance of landscapes in the border area of Kazakhstan and Kyrgyzstan. // 16th International multidisciplinary scientific geoconference & EXPO SGEM. Book 5. Ecology,  Economics, Education and Legislation // Conference Proceedings, 2016. - Albena, Bulgaria, 2016. - P. 45-52. (Impact Factor in SCOPUS is - 5 and the hi-index in ISI Web of Science (Thomson Reuters) is 6, which has increased with the listings of SGEM 2015 volumes).
• А. Medeu, I. Skorintseva, T. Bassova, V. Krylova Assessment of supply sufficiency of agricultural lands of southern Kazakhstan by water resources. // 17th International Multidisciplinary Scientific GeoConference & SGEM 2017. Ecology, Economics, Education and Legislation: Conference Proceedings - Albena, Bulgaria. ISSN - 1314-2704. 29 June - 9 July, 2017. - Р. 125-131. IF 1,760.
• Barrett, G. Feola, V. Krylova, M. Khusnitdinova The application of Rapid Appraisal of Agricultural Innovation Systems (RAAIS) to agricultural adaptation to climate change in Kazakhstan: A critical evaluation. // Agricultural Systems 151 (2017) - P. 106-113, United Kingdom. ISSN - 0308-521X. IF 2,571.
• Алимаев И.И., Скоринцева И.Б., Басова Т.А., Крылова В.С. Устойчивое управление пастбищными ресурсами Казахстана с использованием ГИС-технологий. // Вопросы географии и геоэкологии. № 2, апрель-июнь, Алматы. - С. 64-74.
• Barrett, G. Feola, V. Krylova, M. Khusnitdinova Adapting Agricultural Water Use to Climate Change in a Post-Soviet Context: Challenges and Opportunities in Southeast Kazakhstan. // Human Ecology 30 October 2017, - Pages 1-16. IF 2,571.

Экспедициялық және далалық зерттеулер. Зертханада экспедициялық далалық зерттеу жасалады. Қазақстан Республикасының әр түрлі ландшафттық-экологиялық мәселелері бойынша зертхана қызметкерлерімен көпжылдық далалық зерттеулер жасалды. Қазақстан ландшафттарының қалыптасы мен жұмыс істеу мәселелерін зерттеуде далалық зерттеулерге тоқталды. Қазақстан ландшафттарының  қазіргі жағдайын картографиялау және мониторинг, табиғи-шаруашылық жүйесінің тұрақтылығын зерттеу, антропогендік факторлардың әсер ету ықпалынан ландшафттардың кеңістіктік-уақытша өзгерістерін зерттеуді бастапқы далалық зерттеулерге қайтарып берді. Далалық зерттеулер негізінде Қазақстан аймақтарындағы негізгі ландшафттық-экологиялық мәселелер айқындалып, республика мен оның аймақтарының ландшафттық картасында құрылымы мен легенда мазмұны жасалды.

«Су ресурстарының шектеуі жағдайында Жамбыл облысының ауыл шаруашылықта игеру жерлерін басқарудың географиялық негіздері» жобасы бойынша далалық зерттеулер

Зерттеу тобының құрамы: АҒҚ Крылова В.С., БҒҚ Басова Т.А., АҒҚ Маканова А.У., КҒҚ Кудерин А.А., КҒҚ Омаров А.Н. Сапар күні: 10  шілдеден 11 тамыз 2018 жыл аралығы

Мақсат: Жамбыл облысының жер және су ресурстарын бағалау үшін далалық зерттеулерді жүргізу

Міндеттер:

- пайдаланылатын және өңделетін ауыл шаруашылығы алқаптарының кескіндеріне түзетулер жүргізу;

- ауыл шаруашылықта игеру жерлері үшін суландыру көздерін анықтау және олардың ахуалын бағалау;

- Жамбыл облысының суармалы және жайылым жерлерінің деградациялануына зерттеулер жүргізу, бүлінген алқаптарды анықтау.

«География институты» ЖШС ландшафттанушылар тобы 10 шілдеден 11 тамыз 2018 жыл аралығында Жамбыл облысының жер және су ресурстарына далалық бақылаулар жүргізді.

Маршруттар облыстың әртүрлі аудандарында мал және өсімдік шаруашылығында пайдаланылатын жерлерді бақылау мақсатында жасалған болатын. Осылайша, әртүрлі табиғи жағдайларда – өзендік кешендерде, құмды массивтерде және тау беткейлерінде орналасқан, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлер қамтылды.

Дәстүрлі түрде жайылым ретінде пайдаланылатын тау беткейі жазықтықтары (Мерке ауданының Талдыбұлақ ауылы маңы)

Мал өрісіне пайдаланылатын Мойынқұм массивінің құмды бөктері зонасы (Ақыртөбе ауылы маңы, Т.Рысқұлов ауданы)

Құрағатты өз. бойындағы табиғи шабындық жерлері (Мерке ауданы)

Мал өрісіне пайдаланылатын Ассы өз. өзен аңғары  (Бірлесу-Еңбек ауылы маңы, Жамбыл ауданы)

Далалық жұмыстарды жүргізу бағдарламасына сәйкес, ауыл шаруашылығын игеру жерлерінің (жайылым, егіндік) кескіндері мен түрлері және олардың өнімділіктері сипатталды және нақтыланды, олардың суландыру көздері анықталды.

Жүгері және бақша дақылдарын өсіру (қолмен қазылған сайлар бойымен суармалау)

Қызылша және пияз өсіру (тамшылатып суармалау)

Бау-бақшаларды егу (сол жақта - заманауи «интенсивті технология» бойынша, оң жақта – дәстүрлі түрде)

Жиналған астық алқабында, суатқа арналған су тасымалдаумен ІҚМ өрісі (Шу ауданы)

Ерекше назар суландыру жүйелеріне бөлінген. Бұндайларға облыстың барлық ірі өзендерін, сондай-ақ суармалау мақсаттарына бөлінген каналдар желісін жатқызуға болады. Жұмыстар барысында өзендер мен арналардың жағалық сызықтарының жағдайы, олардың арналары, арналар бұрылған жерлері бақыланған болатын.

Бақылаудың жеке тармағы болып Тасөткел су қоймасына бару және одан бөлінген Шу ауданының суармалау массивтерін суарып жатқан магистральді канал (МК) саналады.

Тасөткел су қоймасының тоғаны.                              Суландыру желілерінің сызбасы

Тасөткел МК тоғаннан көрініс.                 Тасөткел МК бойындағы сорғы құрылғылары

 Сонымен қатар жергілікті су көздері зерттелінді (ұңғымалар, арықтар)

Облыстың фермерлік шаруашылықтарында суатты әдеттегідей ұйымдастыру

Фермерлік шаруашылық, бұрында ұңғыма маңында ұйымдастырылған, мал суаты бар қыстау (Байзақ ауданы)

Облыстың арықтар жағдайы көбінесе қолайлы, олар суға толы келеді. Дегенмен, бұзылған күтімсіз қалған арықтар да орын алады (үйінді арналар)

Сонымен қатар, өлшеулер жүргізу нәтижесінде жайылымдар өнімділігі, азық сыйымдылығы, азық қоры бойынша мәліметтер нақтыланды. Оның барлығы жиынтық түрінде өсімдік жамылғысының бүліну сипатын және деградациялану деңгейін анықтауға мүмкіндік берді.

Құмды массивтер мен тау беткейлеріндегі өсімдік жамылғысының өнімділігін анықтау үшін Раменский торын пайдаланудың мысалы

Тұтас алып қарағанда, барлығы 51 нүкте зерттелінді. Жұмыстар барысында бланкілер толтырылды: егін салатын жерлерге арнайы геоботаникалық сипаттамалар, сондай-ақ жайылымдар үшін суландыру пунктері мен суармалау көздері сипатталды.

Сонымен қатар, жер және су ресурстарының экологиялық жағдайына теріс әсер қалдыратын антропогендік ластану оқиғалары бекітілген болатын.

Суландыру жүйесінің пластикалық құбыршектері   Тыңайтқыштарды сақтау және                                                                                                            ендіру ережелерінің бұзылуы

Суландыру каналдарының тұнбалануы және уақытылы тазартылмауы

Экспедициялық зерттеулердің нәтижелері бойынша, қойылған мақсаттар мен міндеттер «Су ресурстарының шектеуі жағдайында Жамбыл облысының ауыл шаруашылықта игеру жерлерін басқарудың географиялық негіздері» жобасының далалық жұмыстар Бағдарламасына сәйкес, толық көлемде орындалды:

- пайдаланылатын және өңделетін ауыл шаруашылығы алқаптарының кескіндері түзетілді;

- ауыл шаруашылықта игеру жерлері үшін суландыру көздері анықталды (жайылым және суландырылатын егін алқаптары) және олардың жағдайларының түйінді бағалануы жүргізілді;

-  Жамбыл облысының суармалы және жайылым жерлерінің деградациялануын зерттеу және бүлінген алқаптарды анықтау бойынша кешенді жұмыстар жүргізілді.

Далалық мәліметтерді өндеу кезінде, алынған нәтижелер жоба бойынша ағымдық және қорытынды есептерде көрсетілген болатын.